Evdeyken Coronavirüs Havada Nasıl Yayılır?
Bir evde altı kişi bir araya gelir ve bunlardan birisi pozitif hastadır. Resimdeki örnekte olduğu gibi hep birlikte bir odada vakit geçirmektedirler ve odada korona hastası vardır. Evlerdeki korona, nefes alma, konuşma ve bağırma şekline göre farklı şekilde yayılmaktadır. İspanya’da kayıtlara geçen koronavirüs hastalarının yüzde 31 gibi büyük bir bölümünün, kapalı ortam içerisinde gerçekleştirilen aile ve arkadaş toplantılarından hasta oldukları ortaya kondu.
Aynı odada oturan altı kişinden altısı da, maske takmadıkları ve oda havalandırılmadığı için koronavirüse yakalanırlar. Burada yüksek sesle konuşmanın ve dört saat boyunca birlikte vakit geçirmenin etkisi çok büyüktür.
Eğer odadaki insanlar yüzlerine maske takıyorlarsa, yine aralarında en az dördü enfeksiyon riski altındadır. Maruz kalma süresinin uzaması ve odanın havalandırılmaması, enfeksiyon riskini artırmaktadır.
Eğer aynı grup, birlikte vakit geçirdikleri süreyi yarıya indirirse, hep birlikte maske takarlarsa ve odayı havalandırırlarsa, koronavirüse yakalanacak olan kişi sayısı ortalama 1 olur.
Koronavirüs Havada Dolaşır Mı?
Koronavirüs, özellikle kapalı alanlarda hava yoluyla bulaşıyor. Virüsün ilk zamanlarında yüzeylerdeki virüslerin üzerinde daha fazla durulsa da, bilim insanları artık aerosollerle bulaşıcılığın üzerinde daha fazla duruyor. Aerosoller, hastanın ağzından ya da burnundan çıkarak havaya yayılan küçük damlacıklardır. Peki, aerosoller üzerinden yayılan Covid-19’a karşı neler yapabiliriz?
Aerosoller
100 mikrometreden daha küçük bir çapa sahip olan ve havada saatlerce asılı kalabilen solunum damlacıklarına aerosol denir.
Damlacıklar
Damlacıklar, 300 mikrometreden daha büyüktür ve saniyeler içerisinde yere düşerler.
Bilim insanları, virüsün yayılmasında 3 ana yöntem olduğundan bahsediyor. Bunlardan birisi, yakın mesafeden gelen bir damlacığın ağza, göze ya da burna girmesidir. Maske kullanımının artmasıyla birlikte, bu ihtimal bir hayli azalmıştır. İkinci ihtimal fomit olarak tanımlanan, yüzey teması sonrası hastalığa yakalanmaktır. Öte yandan, Avrupa Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (ECDC), fomit kaynaklı hasta sayısının yok denecek kadar az olduğunu ileri sürmektedir. ECDC’ye göre hastalık, havadaki aerosollerle yayılmaktadır. Covid-19 pozitif bir hastanın dışarıya yaydığı görünmez aerosoller, adeta bir duman gibi yayılım gösterir. Havalandırmanın olmadığı ortamlarda aerosoller, saatlerce havada asılı kalır. Hasta kapalı ortamda bulunduğu süre boyunca, havadaki aerosol sayısı giderek artar.
Nefes Alma, Konuşma ve Bağırma
Salgının ilk başladığı dönemde öksürmenin ve hapşırmanın ana bulaşma nedeni olduğuna inanılıyordu. Fakat artık, kapalı alanda, yetersiz havalandırma altında nefes almanın, konuşmanın ve bağırmanın da bulaşma aracı olduğu kabul ediliyor.
Yüksek sesle konuşmak, hiç konuşmamaya göre 50 kat daha fazla aerosol yayılmasına (coronavirüs transmission) neden olur. Etrafa yayılan bu aerosoller eğer havalandırma bulunmuyorsa, daha da konsantre hale gelirler ve kolayca diğer insanları enfekte ederler. Bilim insanları, koronavirüs pozitif bir hastanın sadece nefes alırken saldığı aerosoller ile, 5 metrelik yarıçapındaki insanları hasta edebileceğini ortaya koymuştur. Bu aşamada maske takmanın büyük önemi vardır. Maskenin düzgün takılması da çok önemlidir. Aşağıdaki örnekte, sessizce duruyorken, normal konuşurken ve bağırarak konuşurken etrafa yayılan aerosollerin bir örneği bulunmaktadır.
Virüsün ilk zamanlarında uluslararası sağlık kuruluşları, aerosol iletimine yeteri ilgiyi göstermedi. Coronavirüs havada daha hızlı yayıldı. Koronavirüs havada yayılırken, bazı bilimsel çalışmalar ortaya kondu ve Dünya Sağlık Örgütü gibi kuruluşlar, aerosollerle yayılımı kabul etmek zorunda kaldı. Dünyaca ünlü bir bilim dergisinin, havada corona yayılımıyla ilgili yaptığı bir yayın sonrasında, havada gezinen mini damlacıklarla virüsün yayılmasının “Büyük bir bulaşma yolu” olduğu net bir şekilde kabul edildi. Daha sonrasında kapalı alanda spor yapan ya da şarkı söyleyen birinin büyük miktarlarda aerosol yaydığını ve bu şekilde çevresindeki insanları hasta edebileceğini ispatlayan araştırmalara yenileri de eklendi.
Her bir turuncu nokta, solunduğunda kişiyi enfekte edebilecek solunum partiküllerini temsil eder.
Örnekler 2 dakika, 15 dakika ve 1 saat sonrasını göstermektedir.
En kötü senaryo, kapalı bir alanda 1 saat boyunca şarkı söylenince yaşanır.
Covid-19 hastası biri bu süreçte 1.500 adet bulaşıcı solunum partikülü yayabilir.
Restoranda ya da Cafede Koronavirüs Havada Nasıl Yayılır?
Kapalı alanlarda gerçekleştirilen etkinlikler, toplantılar ve eğlenceler, virüsün ciddi seviyede yayılmasına neden oluyor. Bu yayılma, yukarıda yer alan ev örneğinden çok daha vahim şekilde gerçekleşiyor. Çünkü ev örneğinde sadece 6 kişi enfekte olurken, bir gece kulübünde bu sayı ortalama 27 kişiye çıkabiliyor. İspanya’nın güneyindeki Cordoba’da bir kulüpte bir araya gelen insanlardan 73’ünün testlerinin pozitif çıktığına dair bir kanıt ortaya konmuştu. Yine bir başka örnekte, Vietnam’da bir bara giden insanlardan 12’sinin aynı akşamda koronavirüse yakalandığı ispatlanmıştı. Kafelerde korona virüs riski, açık alanlara göre çok daha fazladır. Açık havada korona virüs bulaşma riski çok daha azdır.
Aşağıdaki görselde cafenin kapasitesi yarı yarıya düşürülmüştür. Buna göre içeride 15 müşteri ve 3 personel bulunmaktadır. Mekanın pencereleri kapalı ve havalandırması (Klima değil) çalışmamaktadır.
Bu şartlar altında birlikte 4 saat geçirildikten sonra, müşterilerin 14’ü koronavirüse yakalanacaktır.
Herkesin maske kullanması durumunda coronavirüs havada daha az dolaşır ve enfeksiyon riski 8’e düşer.
İyi bir havalandırma sisteminin olduğu bir mekanda, herkes maske takarsa ve birlikte geçirilen süre azalırsa, koronavirüs havada daha az dolaşır ve Covid-19 pozitif olacak kişi sayısı 1’e düşer.
Okulda Coronavirüs Havada Nasıl Yayılır?
Okulda korona virüs havada yayılarak, sınıf ortamındaki öğrencilerin birçoğunun enfekte olmasına neden olur. Okullarda koronavirüsün bulaşma riski, enfekte öğrencilere ya da öğretmene bağlıdır. Öğretmenler, öğrencilerden daha fazla konuşur ve seslerini yükselterek konuşmak zorunda kalırlar. Bu da potansiyel bulaşıcı aerosollerin daha fazla yayılmasını sağlar. Öte yandan, Covid-19 pozitif bir öğrenci, yalnızca ara sıra konuşur. Uzmanlar, soğuk havalarda dahi olsa sınıfların havalandırılmasını ya da havalandırma sistemlerinin kullanılmasını tavsiye ediyor.
24 öğrencisi olan bir sınıfı örnek alalım. En riskli senaryo, havalandırılmayan bir sınıf ve hasta bir öğretmendir.
Coronavirüs havada yayılmaya başlar ve aerosollere karşı herhangi bir önlem alınmaz. 2 saatin sonunda bu sınıfta 12 öğrenciye kadar enfeksiyon kapma riski bulunmaktadır.
Aynı süre zarfında herkes yüz maskesi takıyorsa, enfekte öğrenci sayısı beşe düşer. İlk akla gelen şekilde, öğretmene en yakın öğrenciler değil, sınıftaki rastgele öğrenciler enfekte olur. Bunun nedeni, aerosollerin havada rastgele olarak yayılmasıdır.
Ders esnasında sınıfın havası sürekli olarak yenileniyorsa ve ders süresi 1 saate düşürülürse, öğrencilerin hasta olma ihtimali büyük oranda azalır.
Sonuç
Risk altındaki ortamlarda virüsün bulaşıcılığını hesaplamak için, Colorado Üniversitesi’nden Profesör Doktor Jose Luis Jimenez liderliğindeki bir grup bilim adamı tarafından geliştirilen simülasyonu kullandık. Bu simülasyon, aerosol iletimini engelleyen önlemlerin önemini vurgulayan bir sistem. Hesaplamalar elbette tam anlamıyla kapsamlı olamamaktadır. Virüsün iletimini etkileyebilecek sayısız değişken, bir simülasyon tarafından hesaplanamaz. Ancak, kontrol edebildiğimiz koşullar üzerinden bulaşma riskinin nasıl azaltılabileceğini hesaplayabilir.
Simülasyonlar, insanların güvenli sosyal mesafeyi korudukları zaman, damlacıklar aracılığıyla birbirlerini hasta edemeyeceklerini söyler. Fakat, katılımcı sayısının azaltılmadığı, doğru havalandırmanın yapılmadığı ve yüz maskelerinin takılmadığı ortamlarda, sosyal mesafenin korunması gerçek hayatta yeterli olmuyor. Bunun sebebi, virüsün ilk ortaya çıktığı dönemde pek de umursanmayan aerosoller.
Evde, okulda ve kafelerde korona virüsüne karşı alınabilecek önlemleri ve virüsün yayılma ihtimallerini anlattık. Bu örnekleri anlatırken gerçek salgınlardan örneklere ilişkilendirdik. Kapalı alanlarda korona virüsün yayılma risklerini anlatan en iyi örneklerden birisi, Mart ayında ABD’de yaşandı. Washington eyaletinde bir koro provası, güvenli sosyal mesafe önlemleri alınarak gerçekleştirildi. 120 kişilik koronun sadece 61 üyesi provaya katıldı. Sosyal mesafeye ve hijyen önlemlerine dikkat edildi. Fakat o dönemde pek de bilinmeyen bir risk senaryosunun içerisine düşmüşlerdi. Maske takmamaları, şarkı söylemeleri ve havalandırma bulunmaması, aerosoller yüzünden enfekte olmalarına neden oldu. Tek bir enfekte coronavirüs hastası o provada 53 kişinin daha Covid-19 pozitif olmasına neden oldu. Enfekte olanlardan bazıları tam 14 metre uzaktaydı. Fakat havalandırılmayan bir ortamda saatlerce beraber bulunmaları, yalnızca aerosollerle açıklanabilirdi. Provaya katılanlardan ikisi hayatını kaybetti.
Koronavirüs şüphesi yaşıyorsanız, Avicenna Hastanesi COVID-19 PCR testi yaptırabilirsiniz. Daha önce coronavirüs geçirip geçirmediğinizi merak ediyorsanız, antikor testi yaptırarak, vücudunuzun koronaya karşı antikor üretip üretmediğini öğrenebilirsiniz.
